سازمان تأمین اجتماعی با تصویب ‌قانون تأمین ‌اجتماعی در تیرماه 1354 به شکل کنونی تأسیس گردید؛ از تاریخ 1355/04/16 بر اساس ماده 11 قانون تشکیل وزارت بهداری وبهزیستی، عنوان سازمان تأمین اجتماعی به "صندوق تأمین اجتماعی" تغییر پیدا کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مجدداً صندوق تأمین اجتماعی و نواحی بهداری بهزیستی با یکدیگر ادغام و تحت نام سازمان تأمین اجتماعی به فعالیت خود ادامه داد ) 28/04/ 1358) اهم وظایف سازمان تأمین اجتماعی به موجب ماده یک قانون تأمین اجتماعی مصوب تیرماه 1354، مشتمل بر اجراء و تعمیم‌ و گسترش‌ انواع‌ بیمه‌های‌ اجتماعی‌ و استقرار نظام‌ هماهنگ‌ و متناسب‌ با برنامه‌های‌ تأمین‌ اجتماعی‌، همچنین‌ تمرکز وجوه‌ و درآمدهای‌ موضوع‌ قانون‌ تأمین‌ اجتماعی‌ و سرمایه‌گذاری‌ و بهره‌برداری‌ از محل‌ وجوه‌ و ذخائر می ­باشد.

لازم به ذکر است پس از این تاریخ بر اساس مصوبات متعدد ، شاهد تغییراتی در نرخ حق بیمه، ارائه خدمات و حمایت­ها بوده ­ایم که مهمترین آن­ ها عبارتند از:

Ø     قانون الزام سازمان تأمین اجتماعی به اجرای بند "الف"  و"ب" ماده 3 قانون تأمین اجتماعی مصوب 24/8/1368؛

Ø     قانون بیمه بیکاری مصوب 26/6/1369؛

Ø     قانون دریافت جرائم نقدی وغیر نقدی از کارفرمایان مشمولین قانون تأمین اجتماعی مصوب 9/5/1373؛

Ø     قانون بیمه همگانی خدمات درمانی کشور مصوب 3/8/1373(صاحبان حرف ومشاغل آزاد واختیاری) ؛

Ø     قانون بیمه بازنشستگی، فوت واز کارافتادگی بافندگان قالی، قلیچه، گلیم و زیلو مصوب 11/9/1376 و قانون بیمه اجتماعی قالی­بافان، بافندگان فرش وشاغلان صنایع دستی شناسه دار (کددار) مصوب 18/5/1388 مجلس شورای اسلامی؛

Ø     قانون بیمه اجتماعی رانندگان حمل ونقل ومسافر بین شهری مصوب 18/2/1279؛

Ø     ماده واحده قانون اصلاح تبصره (2) الحاقی ماده 76 مربوط به مشاغل سخت وزیان­آور؛

Ø     قانون اصلاح مواد (9) و (10) قانون تنظیم بخشی از مقررات تسهیل و نوسازی صنایع کشور و اصلاح ماده 113 قانون برنامه سوم توسعه؛

- در اساسنامه جدید این صندوق (مصوب سال 1387 هیأت وزیران)، ریاست شورای عالی تأمین اجتماعی بر عهده رئیس جمهور می‌باشد (مطابق قانون نظام جامع رفاه وتأمین اجتماعی وزیر رفاه عهده ­دار ریاست این شورا است)؛ در حالی که طبق قانون و اساسنامه قبلی، این صندوق زیر نظر شورای عالی تأمین اجتماعی متشکل از نمایندگان دولت و کارفرمایان و بیمه شدگان فعالیت می­ کرد.

 سازمان تأمین اجتماعی یک سازمان عمومی غیر دولتی است که بخش عمده منابع مالی آن از دو محل حق­ بیمه‌ها و سود حاصل از سرمایه­ گذاری تأمین می‌شود. میزان حق ­بیمه پرداختی در بیمه‌های اجباری 30 درصد کل دستمزد کارگر است. از این رقم 20 درصد به عهده کارفرما، 7 درصد سهم کارگر و 3 درصد به عهده دولت است. نرخ بیمه­ های دیگر مانند بیمه‌های اختیاری و حِرَف و مشاغل آزاد نیز بین 14 تا 26 درصد دستمزد و بر مبنای خدمات دریافتی بیمه ­شده، متغیر است.

مصارف سازمان بیشتر شامل ایفای تعهدات قانونی و درمان می‌باشد. تعهدات قانونی شامل تعهدات بلندمدت (هزینه بازنشستگی، مستمری ازکارافتادگی، مستمری بازماندگان، کمک ­های جانبی و غرامت نقص عضو) و تعهدات کوتاه مدت (غرامت دستمزد ایام بیماری و بارداری، کمک هزینه ازدواج، کفن و دفن و...) می‌باشد. از مجموع حق بیمه دریافتی (30 درصد)، 18 درصد به تعهدات بلند مدت، 9 درصد به درمان بیمه ­شدگان و3 درصد نیز به خدمات کوتاه­ مدت اختصاص دارد.

بنیان این سازمان از مشارکت سه جانبه دولت، کارفرمایان و بیمه ­شدگان در عرصه­ های مختلف سیاست­ گذاری، تصمیم­ گیری کلان و تأمین منابع مالی شکل گرفته است. تعهدات این سازمان مطابق با استانداردهای "سازمان بین­ المللی کار" و "انجمن بین ­المللی تأمین اجتماعی" تبیین و نحوه تحقق این تعهدات و ارایه خدمات براساس مبانی "قانون تأمین اجتماعی" تعیین گردیده است. مطابق ماده 3 قانون تأمین اجتماعی، حمایت­ ها شامل حوادث و بیماری­ ها، بارداری، غرامت دستمزد، ازکارافتادگی، بازنشستگی، مرگ، مقرری بیمه بیکاری، مستمری بازماندگان، کمک هزینه ازدواج و کمک هزینه کفن و دفن ازجمله مهم‌ترین تعهدات و خدمات این سازمان می­ باشد.